07. Pani Ziemi Sądeckiej

Wędrując Beskidzką Drogą Świętego Jakuba przez dolinę Popradu, Kotlinę Sądecką i Beskid Wyspowy wielokrotnie spotyka się miejsca związane z historią i legendami o świętej Kindze, nazywanej Panią Ziemi Sądeckiej. To przede wszystkim założony w XIII wieku przez księżną Kingę, żonę Bolesława Wstydliwego, Stary Sącz z klasztorem klarysek, w którym spędziła ostatnie lata swojego życia,

Stary Sącz, dziedziniec świętej Kingi przy kasztorze klarysek

to aże ołtarz papieski upamiętniającym miejsce kanonizacji świętej Kingi w 1999 roku. 

Stary Sącz, ołtarz papieski

Są też miejsca związane z legendami opowiadającymi o jej pobycie na Ziemi Sądeckiej. Jest źródło wody mineralnej i Park Świętej Kingi w miejscu o nazwie Głębokie, we wsi Młodów, w dolinie Popradu, 

Głębokie, źródło swiętej Kingi

źródło przy murach klasztoru w Starym Sączu, z którego woda wypłynęła dzięki księżnej Kindze

Stary Sącz, źródło i kapliczka świętej Kingi

oraz góra Łyżka w Beskidzie Wyspowym, na której, jak mówi legenda, księżna Kinga schroniła się podczas jednego z najazdów Mongołów na południe Polski. 

Beskid Wyspowy góra Łyżka 803 m n.p.m. widok z Beskidzkiej Drogi Świętego Jakuba

Upamiętniona jest też współcześnie. W trakcie trwającego ponad tydzień w lipcu odpustu na cześć świętej Kingi, organizowany jest dwudniowy jarmark świętej Kingi, upamiętniający jej gospodarczą działalność na terenie Ziemi Sądeckiej. 

Stary Sącz, odpust świętej Kingi, procesja do ołtarza polowego na dziedzińcu klasztoru klarysek

Trasa Beskidzkiej Drogi Świętego Jakuba ze Starego Sącza do Podegrodzia prowadzi przez nazwany imieniem świętej most nad Dunajcem. 

Most świętej Kingi nad Dunajcem

Od ponad dwudziestu lat każdego roku, pod koniec września, organizowany jest turystyczny rajd górski „Szlakiem świętej Kingi”, prowadzący ze Starego Sącza przez Beskid Sądecki i Pieniny.

Górska Pielgrzymka Śladami Świętej Kingi. Droga ze Szczawnicy na Przechybę.

Największym wydarzeniem, związanym z działalnością księżnej Kingi i klasztorem klarysek jest coroczny Starosądecki Festiwal Muzyki Dawnej, zainicjowany przez Stanisława Gałońskiego, dyrektora Capela Cracoviensis,  po odnalezieniu najstarszego w Polsce XIII-wiecznego zapisu polifonii "Omnia beneficia" (Wszystkie dobrodziejstwa), odnaleziony pod koniec lat 60 XX wieku w bibliotece klasztornej.

Starosądecki Festiwal Muzyki Dawnej. Koncert w kosciele św. Trójcy i św. Kingi w Starym Sączu

Czy święta Kinga, córka węgierskiego króla Beli IV, zasłużyła na tytuł Pani Ziemi Sądeckiej, oraz nadany jej w 1779 roku tytuł patronki Polski? By mieć o tym pewność, warto zapoznać się z życiem i działalnością tej niezwykłej świętej kobiety.

Księżna Kinga

Księżna Kunegunda znana w Polsce pod imieniem Kinga, urodzona w 1234 roku, była córką króla węgierskiego Beli IV z dynastii Arpadów i Marii, córki Teodora I Laskarysa, cesarza bizantyńskiego. Miała sześcioro rodzeństwa, w tym dominikankę świętą Małgorzatę i błogosławioną Jolentę – Helenę, żonę księcia wielkopolskiego Bolesława Pobożnego. W 1239 roku, pięcioletnia Kinga została wysłana na dwór Małopolski jako przyszła żona dwunastoletniego wówczas Bolesława V Wstydliwego, gdzie nastąpiły „sponsalia de futuro” – zaręczyny na przyszłość, zawarte za radą biskupa krakowskiego Wisława i możnych małopolskich. Wychowywała się zapewne w sandomierskim dworze księcia Bolesława i jego matki księżnej Grzymisławy, gdzie zdobyła duży zasób wiedzy i głęboką religijność. Oprócz języka polskiego i węgierskiego znała także łacinę,

Zaślubiny miały miejsce około 1247 roku, kiedy Kinga miała dwanaście lat i otrzymała od swego męża Ziemię Sandomierską. Wtedy też zapewne została ustalona samodzielność majątkowa Kingi w oparciu o jej posag, którego znaczną część stanowiło złoto, srebro i szlachetne kamienie. Książę Bolesław po zniszczenia kraju przez drugi najazd Mongołów w 1257 roku zmuszony był zaciągnąć u swojej małżonki pożyczkę, z tzw. oprawy posagowo-wiannej (która była formą zabezpieczenia majątkowego małżonki i rodzajem odwzajemnienia się za otrzymany od rodziny żony posag) dla księżniczki węgierskiej Kingi i w zamian przekazał jej Ziemię Sądecką, obejmującą tereny między Bieczem, Limanową i Podolincem, z zastrzeżeniem by nie odpadła od Małopolski na rzecz Węgier.

Księżna Kinga wraz z mężem księciem krakowskim Bolesławem V podejmowała działania zmierzające do utrzymania sojuszu z Węgrami, co było związane z rywalizacją między jej ojcem Belą IV, a królem Czech Przemysłem Ottokarem II, o spadek obejmujący tereny dzisiejszej Austrii i Styrii po wygasłym rodzie Babenbergów.

Tutaj wypada naświetlić sytuację polityczną w tej części Europy, gdzie ścierały się wpływy Rzeszy Niemieckiej, Czech, królestwa Węgier i rozbitej dzielnicowo Polski.

Europa Środkowa w XIII wieku

15 czerwca 1246 roku zginął w walce z Węgrami Fryderyk II Bitny ostatni Babenberg, panujący na terenach dzisiejszej Austrii. Pierwszy z roszczeniami wystąpił margrabia morawski Władysław, syn Wacława I Czeskiego i mąż bratanicy Fryderyka, Gertrudy. Po jego śmierci w 1247 roku cesarz Fryderyk II Barbarossa wystąpił z pretensjami w imieniu Małgorzaty, siostry Fryderyka Bitnego.

Cała sprawa nabrała międzynarodowego rozgłosu, przenosząc się nawet na płaszczyznę konfliktu między papieżem, a cesarzem. Wielmożowie czescy podjęli przeciwdziałania i wysunęli jako kandydata do pozbawionych władzy księstw syna Wacława I – Przemysła Ottokara I, który po zmarłym Władysławie otrzymał tytuł margrabiego Moraw. Papież wyznaczył następcę Babenbergów w osobie Hermana V z Badeni, drugiego męża Gertrudy, wspominanej już bratanicy Fryderyka Bitnego. Do całej walki wmieszał się też Bela IV. W roku 1250 nikomu nie udało się opanować ziem Babenbergów, ponieważ prawie jednocześnie zmarli Herman V i cesarz Fryderyk II. W 1252 roku doszło do rozwiązania konfliktu: 23-letni Ottokar ożenił się z 44-letnią Małgorzatą siostrą Fryderyka Bitnego, ta zaś przelała całe swoje prawa na męża. Z kolei Bela IV doprowadził do ślubu Gertrudy z Romanem halickiego, który był bliskim powiernikiem Beli IV. Doprowadziło to w 1253 roku do wybuchu kolejnej wojny. Po stronie węgierskiej stanęli książęta ruscy związani z Węgrami oraz Bolesław V Wstydliwy. Koalicja uderzyła na Austrię a następnie na Morawy. 3 kwietnia 1254 roku zawarto pokój, na mocy którego Bela otrzymał dużą część Styrii. Resztę Styrii i całą Austrię otrzymał Ottokar. Kinga brała udział w zjazdach monarchów węgierskich, zapewne również z jej inicjatywy w 1253 roku książę Bolesław pośpieszył z pomocą teściowi, który wówczas wojował z Czechami. Ustępstwem Bolesława na rzecz Węgier było porzucenie zainicjowanej przez Leszka Białego polskiej polityki ekspansji na tereny Rusi Halickiej. Małżeństwo siostry Kingi, Konstancji, z Lwem Daniłowiczem w 1246 roku oddawało Księstwo Halickie całkowicie po wpływy polityki węgierskiej.

Kinga była także jednym z inicjatorów małżeństwa swojej siostry Jolenty – Heleny z Bolesławem Pobożnym, księciem kalisko – gnieźnieńskim. Ich ślub odbył się w 1256 roku w Krakowie, a efektem tego mariażu było włącznie się księcia wielkopolskiego do kręgu sojuszników polityki węgierskiej. Było to bardzo istotne dla Polski posuniecie, ponieważ od początku XIII wieku za sprawą księżnej Jadwigi, późniejszej świętej Jadwigi Śląskiej, żony ksiecia wrocławskiego Henryka Brodatego, rozpoczęła się intensywna kolonizacja niemiecka terenów Śląska i ukierunkowanie polityki tamtejszych książąt piastowskich na sojusze z Rzeszą Niemiecką i Czechami. Podczas II najazdu mongolskiego w latach 1259-1260 na Polskę i Węgry Czesi poparci przez Otto brandenburskiego i Ulryka z Karyntii najechali i zajęli całą węgierską Styrię. W tym czasie wśród księstw polskich nastąpił rozłam. Po stronie czeskiej opowiedzieli się Henryk Wrocławski i Władysław Opolski. Po stronię węgierskiej stanął Bolesław Wstydliwy i Leszek Czarny. Ten zapoczątkowany w XIII wieku podział między książętami piastowskimi kontynuowany przez władców śląskich, doprowadził najpierw do politycznego uzależnienia, a w końcu do odłączenia od Polski Śląska na rzecz najpierw Czech, portem Austrii a w XIX wieku Prus. W 1262 r. księżna Kinga uczestniczyła w zjeździe książąt krakowskich i wielkopolskich w Dankowie, gdzie tworzyła się koalicja Wielkopolski, Kujaw i Małopolski, dając podstawę do przyszłego zjednoczenia księstw Polskich i odtworzenia Królestwa Polskiego. Jednak w 1273 roku w polityce księstwa krakowskiego dokonał się zasadniczy zwrot. Doszło wówczas w Opawie do spotkania Bolesława Wstydliwego i Przemyśla Ottokara II. Książę krakowski przeszedł do obozu czeskiego, w którym obok Bolesława znaleźli się również dawni zwolennicy króla węgierskiego. Kinga, przeciwna sojuszowi z Czechami, wówczas gościła i chroniła u siebie na dworze swojego bratanka i zarazem kontrkandydata do tronu węgierskiego, Andrzeja.

Wola Kingi zachowania czystości w małżeństwie i tym samym bezdzietność w związku z Bolesławem spowodowała, że na następcę Bolesława V typowany był książę kujawski Leszek Czarny, który za namową Kingi poślubił w 1265 roku Gryfinę, córkę Rościsława, bana Chorwacji i Anny, córki króla Węgier Beli IV, włączając się w ten sposób w orbitę polityki węgierskiej. W tym czasie obszar całej doliny Popradu, leżący obecnie w większości na terenie Słowacji i noszące nazwę Północnego Spisza, były częścią Ziemi Sądeckiej, zdobytą w XII wieku, a które usilnie Węgrzy chcieli odzyskać. Dla umocnienia panowania Polskiego na tym terenie księżna Kinga, jako Pani ziemi Sądeckiej, wykorzystując stan anarchii na Węgrzech założyła miasto Starą Lubownię i obsadziła ten teren swoimi wojskami, dążąc do zacieśnienia związków Spisza z Polską.

Pani Ziemi Sądeckiej

Oprócz udziału w sprawach politycznych Kingi brała czynny udział w staraniach o kanonizację biskupa krakowskiego św. Stanisława, a po śmieci w 1268 roku Salomei, siostry Bolesława Wstydliwego, Kinga zajęła jej miejsce w działalności społeczno-fundacyjnej, ale nie zrezygnowała z zarządzania nadanymi jej przez Bolesława V ziemiami. W 1268 roku księżna przeprowadziła reformę na Sądecczyźnie, znosząc ciężary chłopów w zamian za czynsz. W tym rejonie lokowała też 11 nowych wsi. Na handlu z jej dawną ojczyzną rozwinęło się miasto Sącz, nazwane później, po lokacji Nowego Sącza, Starym Sączem. 

Stary Sącz w 1890 r., widok od strony rzeki Poprad

W 1273 roku uzyskała dla kupców z tego miasta wolność od ceł w całym Księstwie Małopolskim. Wraz ze swoim mężem staje się fundatorką wielu klasztorów i kościołów. Oprócz nowych fundacji w Nowym Korczynie, Bochni, a prawdopodobnie także w Jazowsku, Rajbrocie i Łącku, trwałym śladem jej działalności pozostało główne dzieło jej życia, jakim była fundacja starosądeckiego klasztoru klarysek. 

Jan Matejko, księżna Kinga modląca się wśród Sądeckich gór. 1982 r. Muzeum Żup Solnych w Wieliczce. Na obrazie widoczne są atrybuty świętej: bryła soli i pierścień. W głebi budynki klasztoru klarysek w Starym Sączu

Jej aktywność i zmysł polityczny ujawniły się w pełni po śmierci Bolesława V Wstydliwego w grudniu 1279 roku. Kinga, tytułująca się odtąd jako domina de Sandecz, już na pogrzebie wystąpiła w habicie klaryski. Następnie udała się wraz ze swoim dworem do Sącza, gdzie ufundowała klasztor klarysek. Od tego momentu w wystawianych dokumentach Kinga występuje jako Pani Sądecka, co zapewne miało podkreślać jej prawa do tego terenu.

Stary Sącz klasztor klarysek. ołtarz świętej Kingi. U stóp Kingi widoczna jest bryła soli i pierścień

Naruszało to w pewien sposób dobra książęce w Małopolsce, na co nie chciał zgodzić się nowy książę małopolski Leszek Czarny (1279-1288). Spór, który wybuchł między nim a Kingą, łagodził biskup krakowski Paweł z Przemankowa. Kinga musiała zrzec się części posiadanych przez siebie dóbr w Ziemi Sandomierskiej, a Ziemia Sądecka miała być swego rodzaju oprawą księżnej – wdowy. Podczas III najazdu Mongołów na Małopolskę w 1287 roku Kinga musiała opuścić Sącz chroniąc się w zamku obronnym w Pieninach. W 1289 roku, po śmierci Leszka Czarnego, do Sącza przybyła wdowa po nim - Gryfina. Od tego momentu zmienił się status Kingi. Tytuł Pani Sądeckiej zaczął przysługiwać Gryfinie, jako przeorysze klasztoru, a Kinga określana była jako wdowa po Bolesławie i zakonnica świętej Klary. Kinga zmarła 24 lipca 1292 roku i została pochowana w swoim klasztorze pod posadzką kaplicy.

Stary Sącz, kaplica świętej Kingi w klasztorze klarysek. W głębi relikwiarz świętej Kingi

Po jej śmierci Gryfina i klasztor klarysek nie były zainteresowane w utrzymaniu osad polskich, leżących na Dolnym Spiszu: Podolinca, Gniazda i Lubowli, które uległy silnym wpływom gospodarczo-osadniczym możnych rodów węgierskich, rezultatem czego Spisz odpadł od Sądecczyzny i od państwa polskiego.

Kult świętej Kingi

Kult Kingi zrodził się wkrótce po jej śmierci. Pierwsze cuda spisano w 1307 roku zapewne z inicjatywy Jadwigi Łokietkowej, kolejnej po Gryfinie pani sądeckiej. Po 1320 roku spisano jej żywot, następnie przeredagowywany około roku 1329. Na nowo spisano cuda w latach 1405-1471. Złączył je z poprzednimi i opisał Jan Długosz. Zadedykował on "Żywot księżnej Kingi" biskupowi Jakubowi z Sienna, zachęcając go do szybkich starań o beatyfikacje. Nowe zapiski o cudach spisywano w latach 1532-1559 w klasztorze sądeckim. Ukazanie się drukiem w 1617 roku przekładu dzieła Długosza spowodowało wzrost kultu Pani Sądeckiej. Od czasów Zygmunta III władze kościelne co jakiś czas upominały się o przeprowadzenie oficjalnej beatyfikacji. W 1628 roku, na prośbę synodu piotrkowskiego, papież Urban VIII zarządził przeprowadzenie wstępnego procesu informacyjnego dotyczącego sławy świętości Kingi i jej kultu. Po wizycie w Starym Sączu, w 1683 roku, król Jan III Sobieski wystąpił z ponagleniem do papieża i w 1690 roku dokonano beatyfikacji świętej Kingi. W roku 1715 Kongregacja Obrzędów przyznała jej tytuł patronki Polski i Litwy. W roku 1733 klaryski sądeckie rozpoczęły spisywanie cudów i starania o kanonizację. Mimo tego oficjalne procedury kanonizacyjne ciągnęły się bardzo długo. Kanonizację Kingi odbyła się 16 czerwca 1999 roku  w Starym Sączu podczas pielgrzymki Jana Pawła II do Polski.

Stary Sącz, relikwiarz świętej Kingi podczas mszy kanonizacyjnej 16 czerwca 1999 roku.

Podstawą jej życia duchowego była modlitwa. Każdą ważną sprawę, zarówno o charakterze prywatnym, jak i dotyczącą spraw publicznych, usilnie polecała Bogu, ufnie zdając się na Jego łaskę. Stąd też całe jej życie przepojone jest miłością do ludzi, cierpliwością i spokojem, co docenili już jej współcześni, uważając ją za swoją matkę, a po śmierci niemal natychmiast obdarzając trwałym kultem. Jego wyrazem są liczne legendy związane z Kingą, a niewątpliwie trafnym streszczeniem poniższy fragment anonimowego wiersza o niej:

Gdzie krew płynie, nacisk czuć się daje,

Królowa Kinga jak anioł tam staje.

Cicho się modli, cicho dobrze czyni

I cicho rządzi – polska gospodyni.

Pamiątki po świętej Kindze

Kasacja zakonu na początku XIX wieku przez władze austriackie spowodowała, że niewiele pamiątek pozostało. Do najcenniejszych pozostawionych przez świętą zaliczają się:

- Psałterz bł. Kingi z XIII w., pisany in vulgari (czyli w języku ludu), hipotetycznie przypisywany jako jej własność.

- pierścień zaręczynowy księżnej Kingi z postaciami narzeczonych w ametystowym oczku,

- medalion z krucyfiksem i portretem kobiety,

- pieczęć klasztorna z kryształu górskiego,

- jaspisowa łyżeczka ze srebrną rękojeścią.

- krzyż sporządzony z małżeńskich, książęcych diademów ze złota, pereł i kamieni szlachetnych,

Święta Kinga jest patronką górników Bochni i Wieliczki, a od 2007 roku patronką samorządowców. W ikonografii św. Kinga przedstawiana jest w stroju klaryski lub księżnej, w ręku trzyma makietę klasztoru ze Starego Sącza, czasami bryłę soli w której znajduje się pierścień. 

Święta Kinga, obraz kanonizacyjny

Wspomnienie liturgiczne w Kościele katolickim obchodzone jest 24 lipca. W polskim Kościele ma rangę wspomnienia obowiązkowego.

Modlitwa do świętej Kingi

Boże, który świętą Kingę obdarzyłeś hojnym błogosławieństwem i zachowałeś dziewicą nawet w małżeństwie, prosimy Cię, spraw za jej wstawiennictwem, abyśmy dzięki czystości życia zawsze trwali przy Tobie i wstępując w jej ślady, mogli szczęśliwie dojść do Ciebie. Przez Chrystusa, Pana naszego. Amen.

Najdroższa Patronko nasza! Kingo święta! Tyś od zarania życia pałała gorącą miłością ku Bogu, ratowałaś Ojczyznę naszą w potrzebie i poddanych swoich wspierałaś hojnie w ubóstwie i cierpieniu, a z tronu niebieskiej chwały poprzez stulecia wypraszałaś i teraz wypraszasz u Boga swoim czcicielom niezliczone łaski i cuda. Wyjednaj nam, prosimy cię, u Boga łaskę, której tak gorąco pragniemy, a przede wszystkim odpuszczenie win, wytrwanie w dobrym, żywot cnotliwy i śmierć szczęśliwą.

Przez Chrystusa, Pana naszego. Amen.